Bölüm I – Mozart Zamanı, Öncesi ve Sonrası Sonat Anlayışı ve İlerleyişi.
Sonat Allegro formu denildiğinde klasik müzikteki temsilciler arasında akla ilk gelen bestecilerden birisi şüphesiz Wolfgang Amadeus Mozart’tır. Mozart öncesi müzikte Scarlatti’nin varlığı sonat formunun şekillenmesinde önemli bir rol üstlense de Wolfgang Amadeus Mozart, standart sonat allegro formunun klasik müzikteki kurucusu kabul edilir. Elbette Scarlatti’nin eserlerindeki tekniklerin çoğunu geliştiren Mozart’ın sonatları da bir bakıma etnik ve tekniksel yapı olarak Scarlatti’nin eserlerine bağlıdır fakat inkar edilemez ki Mozart, bu yapıyı oldukça geliştirmiştir. Mozart’ın ardından gelen besteciler içinde spesifik olarak L.v.Beethoven sonat formunun sınırlarını genişletmiştir. Sonatların bölümleri üç ile sınırlı olmak zorunda kalmamıştır ve iki bölümlü, dört bölümlü sonatlar ortaya çıkmıştır. Beethoven’ın Hammerklavier sonatı buna en güzel örneklerden birisidir.
Romantik dönem ve çağdaş dönemin akabinde gelişen sonat formu günümüzde mikrotonal, atonal müziğin içerisinde de kullanılabilir hale gelmiştir. Bu türler içerisindeki sonatların duyumu ve tekniği Mozart ya da Scarlatti ile benzerlik taşımıyor gibi gözükse de bu tür eserler, kökenini bu iki bestecinin sonatlarından alır ve eserler teknik altyapı olarak bu iki bestecinin eserlerine muhtaçtır. Büyük Alman besteci Ludwig van Beethoven bu konu hakkında Mozart’a öylesine hayrandır ki Mozart ile Viyana’da kısa süreliğine olsa da görüşmek istemiş ve eserlerini Mozart’ın görüşüne sunmak istemiştir. Bu görüşmenin yapılıp yapılmadığı hakkında net bir bilgi olmasa da klasik müzik tarihçilerinin büyük bir kısmı bu kısa görüşmenin yapıldığını savunmaktadır. Görüşmenin kısa olma sebebi ise Beethoven’ın aile yakınlarından birisinin sağlık sorunları üzerine Bonn’a geri dönmesi olarak gösterilmektedir.
Sonatlara Wolfgang Amadeus Mozart özelinde inmek gerekirse, Mozart’ın yazdığı solo piyano sonatları toplamda on dokuz adettir. [On dokuz sayısı tartışmalıdır. Bazı müzik tarihçileri bu konuda on sekiz sayısını savunmaktadır. Bunun sebebi ise 19 numaralı Fa Majör sonatın bitirilmemesi ve Mozart tarafından yazıldığının şüpheli olmasıdır. Bu makalede bu sonatın varlığı kabul edilmiştir.] İki piyano için ve bir piyano dört el için yazdığı piyano sonatları da dahil edilirse piyano enstrümanı için Mozart yirmi altı adet sonat yazmış denebilir. Not olarak, Mozart’ın dört el için yazdığı Sol Majör, Piyano Sonatı’nın tamamlanmadığını vurgulamak yerinde olacaktır. Mozart’ın eserleri sonrasında öğrencileri tarafından tamamlansa da bu sonat tamamlanmamıştır ve günümüzde hala Mozart’ın bıraktığı haliyle yarımdır. Mozart’ın solo piyano için yazdığı sonatların yalnızca 2 tanesi minör tonalitededir. Bu iki sonat 8 numaralı La Minör tonalitedeki sonat ve 14 numaralı Do Minör tonalitedeki sonattır. Geri kalan 17 sonatın majör tonalitede olması ilgi çekicidir. Mozart’ın gençlik ve olgunluk yaşamındaki kişiliğiyle uyuşmayan bir tablo sonatlarına yansımaktadır. Hayatının son kısımlarına doğru eserlerinin çoğunluğunda minör tonaliteleri seçen Mozart, piyano sonatlarında aksi bir durumu tercih etmiştir. Bu nedenle 8 ve 14 numaralı sonat Mozart sonatları içerisinde en ilginç sonatlardan ikisidir.
Bölüm II – Sonat Formunun Genel Yapısı.
Sonatlar genişletilerek büyültülen üç şarkı biçiminden meydana gelen müziksel formlardır. Sonatlarda Exposition yani Serim denilen ilk bölüm dominant tonalitesine doğru seyreden bir cümle veya periyot ile dominant tonalitesinde olan bir veya birkaç müzik fikrinden meydana gelir. Developman yani Gelişim işitile gelen temaların işlendiği bölüm olup, ikinci sırada yer alır. Ekspozisyon uzun olduğu için, bu da o oranda uzundur. Sonatın üçüncü bölümü ise, ekspozisyonun yani birinci bölümün aynen tekrarından ibarettir. Şu hale göre sonatların genel görünümü şu şekilde gösterilebilir:
Ekspozisyon (I) – Developman (II) – Ekspozisyon (III & I)
Sonatlar, Küçük Sonat ya da Sonatin (Normal Sonat) ve Büyük Sonat olmak üzere
üç türden oluşur. Sonatin formunun şeması şöyledir:
A+B (I) – Developman (II) – A+B (III & I)
Bu biçimde birinci bölüm 12-20 ölçü kadar, ikinci bölüm 8-16 ölçü kadar sürmektedir. Esas A teması dominant kararlı, yan tema B teması dominant tonalitesinde, developman dominant üzerinde yarım kararlı, esas tema A teması dominant veya tonik kararlı, yan tema B ise esas tonalite kararındadır.
Normal sonat biçimi ise aşağıdaki gibidir:
A + V.K + B + C (I) – Developman (II) – A + V.K + B + C (III & I)
Büyük Sonat formunun normal sonattan farkı, temaların sayısından ileri gelmektedir. Bunda temaların sayısı bir hayli fazladır. Bunun akabinde developman bölümü de elbet daha geniş tutulur bu da eserin uzunluğunun artması demektir. Büyük Sonatlar verilecek örnekler içerisinde Beethoven’ın Si Bemol Majör, Hammerklavier Sonatı örnek gösterilebilir. Eser yaklaşık 45 dakika sürmektedir. Romantik Dönemde ise Chopin’in Si Minör Piyano Sonatı bu duruma örnektir. Eser yaklaşık 30 dakika sürer. Bunlarla beraber, gerek müzik fikirlerinin, gerek tonalitelerin ve gerekse daha yüksek bileşimlerin kural dışı düzenlemelerinden oluşan ve sanat değerleri büyük olan sonatlar da yapılmıştır ki, bunların bazılarında developman bölümü bulunmamaktadır. Onun yerine gelen kısa bir dönüş köprüsünden sonra, ekspozisyon dönüşüne girilir ve eser kodaya, finale, bağlanılır:
A + V.K + B + C (I) / D.K (II) / A+ B + C + Koda (III & I)
Polifonik müziğin en gelişmiş ve karışık olan şekli de şudur:
A + V.K + B + C (I) – Developman (II) + A/B/C + Koda (III & I)
Görüldüğü üzere bunun özelliği, ekspozisyonun dönüşünde bütün temaların aynı anda söylemesinden ve bir de ek olarak kodanın bulunmasından ileri gelmektedir.
Bölüm III – W.A.Mozart’ın 8 Numaralı La Minör Piyano Sonatının Genel İncelemesi.
Wolfgang Amadeus Mozart’ın 1778’de yazmış olduğu 8 numaralı piyano sonatı yazılan on dokuz piyano sonatının içerisindeki iki minör tonalitedeki sonattan birisidir. Eserin minör tonun tüm dramatikliğiyle oluşumunu Mozart’ın bu eseri besteleme zamanlarında annesini kaybetmesine bağlayabiliriz. Mozart’ın kendi ağzından bu zamanlar ‘’hayatının en zor zamanları’’ olarak nitelendirilmektedir.
- Allegro Maestoso.
Eser toplam üç bölümden, 475 ölçüden oluşur ve tipik bir icrası 22-23 dakika kadar sürer. Eser standart sonat-allegro formunu takip eder. Eserin birinci bölümü orijinal tonalitede yani La Minör tonalitesinde başlar ve yine orijinal tonalitede son bulur. 4/4 ritim kalıbını kullanan eserin birinci bölümü toplamda 133 ölçü sürer ve tanıtımın ardından developman bölümü ve onun da ardından ana temaya dönüşlerle eserin bu bölümü finale bağlanır. Bölümün temposu sonat-allegro formunun bir diğer klasiği olan Hızlı-Yavaş-Hızlı tempo stiline bağlı kalarak ‘’Allegro Maestoso’’ yani ‘’Hızlı ve Görkemli’’ olarak belirlenmiştir. Bölüm içerisinde donanım sabit kalsa da ana tema 1 ila 50 numaralı ölçüler arasında ekspozisyon bölümü ile tanıtılır. 50 numaralı ölçüye geçmeden bir röpriz ile A bölümü tekrar ettirilir. 50. ölçü ile La Minör’ün ilgili majörü olan Do Majör’de tekrar etmektedir. Bu bölüm I. Kısmın developman bölümüdür. Çok sürmeden Do Majör tema, developman bölümü, A bölümüne benzer biçimde gelişir. 80 numaralı ölçü ile ana temaya dönüş gerçekleştikten sonra eser finale doğru yol alır. Mozart tercihen bu bölümde ‘’Koda’’ kısmını yazmamıştır. Eserin bu bölümünde koda yoktur. Bölüm, tonik akorların tekrarlanması ile sona erer. Bu kısımda koda yerine ‘’Kodetta’’ kavramı daha uygundur. Bölüm yaklaşık 8 ila 8.5 dakika kadar sürmektedir.
- Andante Cantabile Con Espressione.
Eserin ikinci bölümü yine klasik stilde ağırdır. Tempo ‘’Andante cantabile con espressione’’ olarak belirlenmiştir. Türkçe olarak ‘’Şarkı söylercesine yavaş, çok tutkulu’’ olarak çevrilebilir tempo. La Minör’ün sub-dominant akorunun ilgili majörü olan Fa Majör tonalitede başlayan bölüm (La Minör tonunun ilgili majörünün sub-dominant tonu da diyebilirdik.) ¾ ritme sahiptir. Eserin bu bölümü 88 ölçü kadar sürer fakat eserin en uzun bölümü de bu bölümdür. Toplam 11 dakika sürer. Eserin donanımı sürekli Fa Majör – Re Minör donanımında kalır ve bölümün sonuna kadar değişmez. Bu bölüm yine klasik olarak Giriş – Developman – A Temasına Dönüşüm – Developman (II) ve Koda olarak yazılmıştır. Bölüm Fa Majör tonalitede son bulur.
- Presto.
Eserin üçüncü bölümü ‘’Presto’’ tempoda bir anda temayı tanıtır. Presto, Türkçeye ‘’Çok Çabuk’’ olarak çevrilebilir. Orijinal tonaliteye geri dönen bölüm yine aynı şekilde La Minör şekilde hem bölümü hem de piyano sonatının kendisini sonlandırır. Eserin bölümü 2/4 olarak ritim kalıbına sahiptir ve bölüm toplamda 253 ölçü içerir. II numaralı bölümle çelişkili olarak en fazla ölçünün olduğu bu bölüm sonatın en kısa bölümüdür. Bölüm toplamda 3 dakika sürmektedir. Bölümün ekspozisyon yani tanıtım bölümü gerekli developmanlarla desteklenerek 175 numaralı ölçüdeki geri dönüşe kadar sürmektedir. Developman bölümünden geri dönüşe kadar bölümün içerisinde bir donanım değişikliği vardır. Bölümün 143. ölçüsünden itibaren eserin tonalitesi paralel majöre yani La Majör’e evrilir. A temasına benzeyen tema paralel majörde toplamda 34 ölçü kadar sürer. Ardından orijinal tonaliteye dönen donanım, eserin sonuna kadar değişmez. 226. ölçüden itibaren gelişen koda eserin sonunda görkemli bir finalle son bulur ve sonatı bitirir.
- Ayberk Durgut